Στο βιβλίο του του Ντέιβ Έγκερς «Ένα ολόγραμμα για τον Βασιλιά», ο ήρωας πάει στην Αραβική χερσόνησο αντιπρόσωπος μιας μεγάλης δυτικής εταιρείας για να πουλήσει τα προϊόντα της στο σεΐχη Αμπντουλάχ που θέλει να χτίσει μια νέα πόλη. Εγκλωβισμένος στο εκτυφλωτικό φως, σε μια πόλη-μη πόλη, δεν μπορεί να συνεννοηθεί με τα κεντρικά να του στείλουν το ολόγραμμα για την παρουσίαση, δεν μπορεί να συνεννοηθεί με τους 20άρηδες προγραμματιστές βοηθούς του, δεν μπορεί να συνεννοηθεί με τον άραβα πελάτη. Νιώθει άρρωστος, ματαιωμένος ως εργαζόμενος, ανίκανος ως άντρας, αποτυχημένος οικογενειάρχης, νιώθει το σώμα του να καταρρέει στην άμμο και τον ήλιο, σε έναν κόσμο που δεν καταλαβαίνει και δεν τον περιλαμβάνει. Τη δουλειά στο τέλος την παίρνουν οι Κινέζοι.
Είναι ο Άλαν Κλέι, ο ήρωας του Έγκερς, ψηφοφόρος του Ντόναλντ Τραμπ; Εξακολουθούμε να επαναλαμβάνουμε τα στερεότυπα, τις αναλύσεις ανθρώπων που ζουν στον προηγούμενο αιώνα και προσπαθούν να προσαρμόσουν την πραγματικότητα στα δικά τους παρωχημένα σχήματα. Οι φτωχοί, ο «αγνός αμερικανικός λαός» που ψήφισε εναντίον των ελίτ, πολιτικών, μιντιακών, του θεάματος. Οι έρευνες όμως δείχνουν ότι οι φτωχότεροι Αμερικάνοι με εισόδημα κάτω των 50.000 δολαρίων, οι νέοι 18-44, οι μορφωμένοι, ψήφισαν Κλίντον. Οι λευκοί άνω των 50, με εισόδημα 50.000-90.000 δολάρια, χαμηλότερης μόρφωσης, ψήφισαν Τραμπ. Ψήφισαν ένα δισεκατομμυριούχο, με καθημερινή παρουσία στην τηλεόραση, που είχε δικό του ριάλιτι σόου. Ο οποίος, «αντίπαλος των ελίτ και της Ουάσινγκτον», όταν ρωτήθηκε γιατί φοροδιαφεύγει επί 20 χρόνια, απάντησε: γιατί είμαι έξυπνος. Οι δικοί μας «αγανακτισμένοι» για χρόνια είχαν ως ιδεολογικό καθοδηγητή έναν ήρωα μεταμεσονύκτιου τοκ σόου, πρωταθλητή της κρατικής διαφήμισης, με το όνομά του στη λίστα Λαγκάρντ, που είχε τόπο διαμονής την Κυανή Ακτή.
Τα πράγματα είναι πια πολύ πιο σύνθετα απ’ όσο τα φαντάζονται οι εχθροί της παγκοσμιοποίησης, που μιλάνε λες και βρίσκονται στο 1990, που τη θεωρούν ως ένα «κόλπο» το οποίο θα αρνηθούμε, θα ακυρώσουμε και θα επιστρέψουμε πίσω στις «καλές μέρες». Με ένα άρθρο, ένα νόμο. Με ένα φράκτη στα σύνορα και με προστατευτισμό, με δασμούς στα ξένα προϊόντα. Λες και η παγκοσμιοποίηση είναι άσχετη με την τεχνολογική επανάσταση, με την έκρηξη της πληροφορίας. Λες και μπορείς να γυρίσεις την εξέλιξη πίσω.
Φυσικά έχουμε πρόβλημα. Αυτό είναι η μόνη αλήθεια. Δεν είναι μόνο οι μετανάστες που κάνουν τις χαμηλότερα αμειβόμενες δουλειές και τα εργοστάσια που μεταφέρονται στην Ανατολή των φτηνών εργατικών χεριών. Έλεγαν κάποτε ότι την κυριαρχία της δύσης δεν την καταλαβαίνεις από τους πλούσιους, αλλά από τους ανειδίκευτους εργάτες. Υπάρχει κάτι που δικαιολογεί το γεγονός ότι ο αμερικανός εργάτης έπαιρνε 100 φορές το μεροκάματο του αντίστοιχου Ινδού; Καθώς η παγκοσμιοποίηση «διορθώνει» αυτή τη διαφορά, οι χαμένοι της υπόθεσης, εμείς δηλαδή, αισθανόμαστε άσχημα. Όμως το πρόβλημα δεν περιορίζεται καν στα «μπλε κολάρα». Η ψηφιοποίηση στέλνει στο παρελθόν της ιστορίας ολόκληρα τμήματα εργαζομένων γραφείου, αυτά που αποτέλεσαν μεταπολεμικά την ευημερούσα μεσαία τάξη της Δύσης. Ολόκληροι κλάδοι, ειδικότητες, επαγγέλματα χάνονται. Το πραγματικό πρόβλημα δεν είναι η υπερβολική συσσώρευση του πλούτου της Δύσης σε ένα μικρό ποσοστό, σε κάποιους Ζούκεμπεργκ. Είναι ότι, παλιότερα, για να κάνει μια φίρμα τους τζίρους του Facebook χρειαζόταν μερικές 100άδες χιλιάδες εργαζόμενους, ενώ τώρα μόνο 5.000.
Ζούμε ακριβώς τη μεταβατική εποχή. Όλα αυτά που κάποτε διαβάζαμε ως «προφητικά» βιβλία, τα τρίτα κύματα και τις τέταρτες βιομηχανικές επαναστάσεις, τα ζούμε στις μέρες μας. Η ιστορία έχει δείξει ότι μετά την αναταραχή της αρχής, σε κάθε τεχνολογική επανάσταση, τα πράγματα κατόπιν ισορροπούν, νέες ανάγκες, νέες ασχολίες, καινούργια επαγγέλματα δημιουργούνται, σε άλλες πρωτόγνωρες κατευθύνσεις οδηγούνται οι κοινωνίες. Ωραίο να το διαβάζεις σε οικονομικό εγχειρίδιο, καθόλου καθησυχαστικό όταν το ζεις στη μικρή, σύντομη ζωή σου, όταν είσαι βιομηχανικός εργάτης στις «πολιτείες της σκουριάς» στην Αμερική ή υπάλληλος γραφειοκρατικού δημοσίου στην Ευρώπη.
Σ’ αυτή την περίοδο φόβου και πτώσης εμφανίζονται πάντα οι δημαγωγοί που έχουν έτοιμο ακροατήριο, ευσυγκίνητο, ανασφαλές, θυμωμένο, φοβισμένο, πρόθυμο να τους ακούσει. Γιατί και το Μέσον είναι το μήνυμα, το δικό τους μήνυμα. Κατά έναν παράδοξο τρόπο, οι νέοι τρόποι επικοινωνίας, με την ταχύτητα, την απλότητα, τους 140 χαρακτήρες, τον τοξικό συναισθηματισμό που εξορίζει τη λογική, είναι το καλύτερο μέσον για τη διάδοση και την επικράτηση του λαϊκισμού. Η ανωνυμία βγάζει στην επιφάνεια το χειρότερο εαυτό, ο φόβος και το άγχος, καθοδηγούμενα από τον εμπρηστικό δημαγωγικό λόγο, μετατρέπονται σε αισθήματα μειονεξίας, απόρριψης, αδικίας που καναλιζάρονται και στρέφονται εναντίον όποιου «εχθρού» κατασκευάσει και υποδείξει ο ηγέτης που τα «λέει έξω απ’ τα δόντια».
Καθώς οι Ντέιβιντ Μπόουι και Λέοναρντ Κοέν του κόσμου αυτού μας αφήνουν, καταλαβαίνουμε ότι θα ζήσουμε σε έναν κόσμο που η μεγαλύτερη σταρ είναι η Κιμ Καρντάσιαν. Δεν είχαμε συνειδητοποιήσει τι σημαίνει όταν λέγαμε ότι η νέα ταξική γραμμή θα είναι ανάμεσα σ’ αυτούς που διαβάζουν έναν κώδικα και σ’ αυτούς που κοιτάζουν την οθόνη. Μια μηχανή εσωτερικής καύσεως την καταλάβαινες αν στην εξηγούσαν. Τώρα πια, στον κόσμο του 0 και του 1, τα πράγματα έχουν γίνει πολύ άυλα, πολύ έξω από την αντιληπτική ικανότητα του μέσου ανθρώπου. Ίσως, για αυτές τις γενιές της μετάβασης, το gap ως τη νέα γνώση θα είναι τόσο μεγάλο όσο δεν είχε ζήσει η ανθρωπότητα για πολλούς αιώνες. Καθώς ο υπόλοιπος κόσμος μπαίνει ορμητικά στο παιχνίδι, η Δύση φαίνεται παραζαλισμένη, αντιδρά σπασμωδικά, στρέφεται σε ανορθολογικές καταστάσεις και αναζητά λύσεις στο παρελθόν.
Βομβαρδισμένοι από τη δημαγωγική προπαγάνδα, μιλάμε κι εμείς για «αντισυστημικές» επιλογές. Ο λαϊκισμός είναι πάντα η πιο συντηρητική εκδοχή του συστήματος, υπόσχεται το χαμένο παράδεισο, την αδύνατη επιστροφή στο παρελθόν. Οι ίδιοι οι ψηφοφόροι του, επίσης δεν ψηφίζουν «αντισυστημικά». Διαμαρτύρονται με οργή γιατί το σύστημα δεν τους περιλαμβάνει πια, ζητάνε από τον «ηγέτη της καρδιάς τους», αυτόν που «τα λέει» όπως αυτοί, να κάνει το θαύμα του, να γυρίσει πίσω το ρολόι, να τους ξαναβάλει στον παράδεισο της «μεγάλης Αμερικής», στον παράδεισο «πριν τα μνημόνια», πριν έρθουν οι ξένοι, οι Κινέζοι, οι μετανάστες, οι ξετσίπωτοι, οι διεφθαρμένοι. Σε έναν όλο και πιο σύνθετο κόσμο, οι απλές λύσεις είναι τόσο μα τόσο ανακουφιστικές. Σε ένα σύνθετο κόσμο, οι απλοϊκές λύσεις είναι καταστροφικές.
Το επικίνδυνο φλερτ με τον ανορθολογισμό θα συνεχιστεί, ζούμε μεταβατικά, άγνωστα και επικίνδυνα χρόνια. Μεγαλώνει τώρα και ψηφίζει η γενιά του Big Brother. Νομίζουν ότι όπως ψηφίζουν για το ποιος θα «μείνει στο σπίτι», έτσι θα ψηφίζουν και στις εκλογές, στα δημοψηφίσματα. Για να «δείξουν» την οργή τους, για να «εκφράσουν» την αγανάκτησή τους, θα ψηφίζουν τον πιο κραυγαλέο, τον πιο φωνακλά, τον πιο «τηλεοπτικό ήρωα», δηλαδή τον πιο ανίκανο να λύσει τα σύνθετα προβλήματα. Έχουν την εντύπωση ότι «βγάζουν γλώσσα στο κατεστημένο» ανώδυνα. Δεν θα αλλάξει και τίποτα, σπεύδουν να δηλώσουν κάθε φορά, ο Τραμπ θα κάνει τελικά ό,τι και οι προηγούμενοι πρόεδροι, το Όχι έγινε Ναι στο δημοψήφισμα, το Brexit αναβάλλεται, ψάχνουν τρόπο να το πάρουν πίσω. Δεν είναι έτσι, λένε 82.500 νέοι άνεργοι τον Οκτώβριο.
Χρειαζόμαστε νέες λύσεις στη γερασμένη Δύση, περισσότερες προσπάθειες, πιο δίκαιες, χρειαζόμαστε πιο φρέσκους ανθρώπους από το παλιό κατεστημένο που έφτασε τα πράγματα ως εδώ. Κι αντί γι’ αυτό, επιλέγουμε ακόμα χειρότερους, δημαγωγούς, απατεώνες, γελωτοποιούς, καρτούν με πορτοκαλί μαλλί που υπόσχονται να μας διασκεδάσουν και ανώδυνα να μας επαναφέρουν στο παρελθόν. Όπως φαίνεται, πρέπει να περάσουμε από αυτή τη φάση, του «εφηρμοσμένου λαϊκισμού», για να κρίνουμε και να το ξεπεράσουμε. Το τι ζημιές, τι απώλειες, πόση καταστροφή θα φέρει αυτό στη χώρα μας, σε κάθε χώρα, σε όλη τη Δύση, είναι και θέμα τύχης.
Την ώρα που ό,τι υπάρχει γύρω μας κατασκευάζεται σε ένα εργοστάσιο της Κίνας, η Δύση αμέριμνη κοιτάζει σε μια οθόνη. Τώρα έρχεται ο λογαριασμός. Η υπερψήφιση της δημαγωγίας όμως, όπως ήδη ξέρουμε, επιταχύνει την πτώση και οξύνει τα προβλήματα αντί να τα λύσει.
