Το άστρο του λαϊκισμού

Του Νικου Μαραντζιδη, από την Καθημερινή

Δεν υπάρχει λόγος να το κρύβουμε πλέον. Η μεταπολεμική ευρωπαϊκή συναίνεση, που συγκροτήθηκε στη βάση μιας ισχυρής αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, προσδιορισμένη από το βάρος των θεσμικών μεσολαβήσεων, έχει δεχτεί ισχυρά πλήγματα.

Δεν είναι μόνο τα αστέρια του Γκρίλο στην Ιταλία. Νωρίτερα, μας είχαν απασχολήσει ο κύριος με τα τατουάζ στην Τσεχία, οι «Αγανακτισμένοι» στην Ελλάδα, οι Πραγματικοί Φινλανδοί, οι μετα-φασίστες Ούγγροι, οι ακροδεξιοί Αυστριακοί, το γαλλικό εθνικό μέτωπο, οι Ολλανδοί, οι Δανοί, και ο κατάλογος αυτός δεν έχει τέλος. Οποιος πιστεύει πως το φαινόμενο είναι συνδεδεμένο μόνο με την οικονομική κρίση, κάνει λάθος. Σε τελική ανάλυση, η ανάδυση του λαϊκισμού της νέας άκρας δεξιάς στην Ευρώπη εκφράστηκε πρωτίστως στον Βορρά και εκδηλώθηκε νωρίτερα από την κρίση.

Μακροσκοπικά, αυτός ο νέος λαϊκισμός είναι αποτέλεσμα σημαντικών αλλαγών που έχουν συμβεί στην ευρωπαϊκή ήπειρο τα τελευταία τριάντα χρόνια. Οι αλλαγές αυτές είναι κοινωνιολογικού, μορφωτικού και τεχνολογικού χαρακτήρα και επηρεάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι πολίτες κοινωνικοποιούνται στη δημοκρατία.

Σε κοινωνιολογικό επίπεδο, η υψηλή αστικοποίηση, η μείωση των αποστάσεων ανάμεσα στο κέντρο και στην περιφέρεια και η πρόσβαση του συνόλου των πολιτών στην εκπαίδευση επιτρέπει στους ανθρώπους να αισθάνονται πως έχουν μεγαλύτερο δικαίωμα να πληροφορούνται και, κυρίως, να συμμετέχουν στις διαδικασίες λήψης των αποφάσεων σε σχέση με τους παππούδες τους, πενήντα χρόνια νωρίτερα.

Σε ό,τι αφορά τους μηχανισμούς επικοινωνίας της πολιτικής, ζούμε μια πραγματική επανάσταση. Η τηλεόραση αρχικά και τα νέα μέσα κοινωνικής δικτύωσης άλλαξαν ριζικά όχι μόνο τη δυνατότητα επαφής με την πολιτική, αλλά δίνουν πλέον το δικαίωμα στην αλληλεπίδραση. Ο καθένας τώρα μπορεί να γράψει την άποψή του και να τη διαδώσει. Σε αυτό το επίπεδο, η απόσταση ανάμεσα στους «ειδικούς» και τους «αδαείς» κλείνει σε σημαντικό βαθμό. Η πολιτική συμμετοχή είναι πλέον φθηνή και γίνεται σε μεγάλο βαθμό δημοκρατική και εξατομικευμένη. Ο καθένας είναι πομπός και δέκτης ταυτόχρονα.

Η παγκοσμιοποίηση, σε συνδυασμό με τα νέα Μέσα, μετατρέπει τον πολίτη σε πλανητικό άνθρωπο. Ο Ευρωπαίος ψηφοφόρος μπορεί να παρακολουθεί τις προεδρικές εκλογές στις ΗΠΑ όπως περίπου και ο κάτοικος του Σιάτλ. Οι αποστάσεις μειώνονται.

Και όμως, ενώ συμβαίνει αυτή η κοσμογονία, οι πολιτικοί θεσμοί συνεχίζουν να λειτουργούν όπως τους γνώρισαν οι παππούδες μας. Πολύ κλειστοί, εξαιρετικά πολύπλοκοι και σε σημαντικό βαθμό προορισμένοι για τους επαγγελματίες της εξουσίας. Αν μάλιστα προσθέσουμε το ευρωπαϊκό δημοκρατικό έλλειμμα, δηλαδή την περίπλοκη θεσμική αρχιτεκτονική της λήψης των αποφάσεων, τότε τα πράγματα χειροτερεύουν. Το σύστημα είναι πολύπλοκο, κλειστό και ακριβό. Εν τέλει, το ερώτημα γίνεται σχεδόν υπαρξιακό: ποιος αποφασίζει για τη ζωή του Ευρωπαίου φορολογούμενου και πόσα μάς κοστίζουν οι αποφάσεις που παίρνει;

Μέχρι πρόσφατα, η αρχιτεκτονική της διακυβέρνησης στηριζόταν σε μία βασική προϋπόθεση: οι πολίτες εξουσιοδοτούσαν τις ελίτ να αποφασίζουν με δημοκρατικό τρόπο για τη ζωή τους. Οσο η ευημερία αποτελούσε τον κοινό παρονομαστή των ευρωπαϊκών κρατών, το σύστημα αυτό πάνω-κάτω λειτουργούσε. Οταν εμφανίστηκαν οι πρώτες μη κανονικότητες στη δεκαετία του ’80 (αύξηση της ανεργίας, εγκληματικότητα, παράνομη μετανάστευση κ.ά.) το σύστημα άρχισε να παρουσιάζει ρωγμές. Τα πρώτα λαϊκιστικά φαινόμενα, τοποθετημένα κυρίως στον χώρο της άκρας δεξιάς, έκαναν τότε την εμφάνισή τους, ενώ εμφατικά οι λαϊκιστές μπήκαν στο κέντρο της σκηνής τη δεκαετία του ’90.

Η σημερινή οικονομική κρίση στην Ευρώπη δείχνει να απειλεί συθέμελα αυτήν την εδραιωμένη συναίνεση, που συνοψίζεται στο: οι ελίτ αποφασίζουν, οι πολίτες ευημερούν. Οι πολιτικές ελίτ δείχνουν σήμερα πως δεν μπορούν να εγγυηθούν αυτήν την ευημερία και το ρήγμα έχει δημιουργηθεί. Ομως, το πρόβλημα είναι πρωτίστως θεσμικής αρχιτεκτονικής.

Η μεγάλη ζήτηση για λαϊκισμό στην Ευρώπη, τα τελευταία χρόνια, σχετίζεται κυρίως με το γεγονός πως το πολιτικό σύστημα λειτούργησε ως κλειστή αγορά ολιγοπωλιακού τύπου, παρουσιάζοντας όλες τις στρεβλώσεις που οι κλειστές αγορές επιδεικνύουν: νόθευση του ανταγωνισμού με συμπεριφορές καρτέλ, χαμηλή ποιότητα υπηρεσιών και, εν τέλει, υψηλό κόστος που μετακυλίεται στον καταναλωτή. Οι λαϊκιστές έχουν δίκιο όταν επισημαίνουν κάποια από τα θέματα αυτά. Απλώς, το κάνουν με λάθος τρόπο και προς τη λάθος κατεύθυνση. Το στοίχημα της δημοκρατίας σήμερα είναι να αξιοποιήσει τη δύναμη του λαϊκισμού θετικά.

Αν για την οικονομία ο λαϊκισμός είναι δύναμη καταστροφής, για την πολιτική, κάτω από συνθήκες, μπορεί να γίνει εργαλείο αναζωογόνησης της δημοκρατικής διαδικασίας και διόρθωσης ανισορροπιών. Για να συμβεί αυτό, πρέπει πρώτα απ’ όλα το καθιερωμένο πολιτικό σύστημα να πάψει να φοβάται τους πολίτες. Και αυτό είναι το μεγάλο μάθημα που πρέπει να πάρει σήμερα ολόκληρη η Ευρώπη.